نیکلای بورباکی

"Nicolas Bourbaki'', Scientific American, vol. 196, pp. 88-89, 1957.
نوشته‌ی پال هالموس، ترجمه‌ی سعید ذاکری

نامش یونانی، ملیتش فرانسوی و سرگذشتش عجیب و غریب است. او یکی از بانفوذترین ریاضیدان‌های قرن بیستم به شمار می‌آید. افسانه‌های بی‌شماری راجع به او بر سر زبان‌هاست و تعداد آنها هر روز نیز بیشتر می‌شود. تقریباً هر ریاضیدانی چند داستان درباره‌ی او می‌داند و ظاهراً بدش نمی‌آید که چند ماجرای دیگر هم درباره‌ی او بشنود. در سراسر دنیا نوشته‌های او را می‌خوانند و به گونه‌ی وسیعی به آن استناد می‌کنند. جوانانی در ریودوژانیرو هستند که تمامی آموزش خود را از آثار او بر گرفته‌اند و ریاضیدان‌های مشهوری در برکلی و گوتینگن یافت می‌شوند که تأثیر کارهای او را بر ریاضیات زیان‌آور می‌دانند. هر جا که جماعتی از ریاضیدان‌ها گرد هم می‌آیند، او هواخواهانی احساساتی و مخالفانی پرهیاهو دارد. با همه‌ی این حرف‌ها، عجیب‌ترین واقعیت درباره‌ی او این است که وی وجود خارجی ندارد!

این مرد فرانسوی که نامش یونانی است و به واقع وجود ندارد، کسی نیست جز نیکلای بورباکی (بر وزن توربافی). حقیقت امر آن است که نیکلای بورباکی نام دسته جمعی مستعاری است که مجمعی غیررسمی از ریاضیدانها آن را برگزیده‌اند. (عبارت فریبنده‌ای که در زبان فرانسوی به عنوان معادل مجمع به کار می‌رود، یعنی "انجمن بی نام و نشان" در اینجا کاملاً مصداق پیدا می‌کند.) این گروه با نام مستعار، سرگرم نوشتن رساله‌ای جامع در باب ریاضیات است، که از کلی‌ترین اصول پایه آغاز، و از قرار معلوم به تخصصی‌ترین شاخه‌های کاربردی ختم می‌شود. این برنامه‌ی عظیم در 1939 به جریان افتاد، و تاکنون بیش از 20 جلد (در حدود 3000 صفحه) از این اثر فناناپذیر منتشر شده است.

اینکه چرا این افراد نامی بورباکی را برخود نهادند، در هاله‌ای از رمز و راز پوشیده است. بنا به دلایلی، بعضی‌ها فکر می‌کنند که این انتخاب از نام یکی از افسران کمابیش سرشناس ارتش در جنگ بین فرانسه و آلمان الهام گرفته شده است.

این شخص، یعنی ژنرال شارل دنی ساته بورباکی، شخصیتی کاملاً چندگونه داشت. در 1862 یعنی در 46 سالگی فرصت یافت که پادشاه یونان شود، اما این پیشنهاد را رد کرد. اینکه نام او هنوز به خاطره‌ها مانده است، عمدتاً به دلیل ناملایماتی است که از جنگ نصیبش شده بود. او در 1871، پس از اینکه به همراه اندک باقیمانده‌ی سربازانش از فرانسه گریخت، به سوئیس رفت و در آنجا بود که تصمیم به خودکشی گرفت. ولی ظاهراً باید تیرش به خطا رفته باشد، زیرا می‌گویند که تا 83 سالگی در قید حیات بود. نقل می‌کنند که مجسمه‌ای از او در شهر نانسی برپاست. همین موضوع می تواند حاکی از رابطه‌ای باشد میان او و ریاضیدان‌هایی که نام او را به عاریت گرفتند. چرا که چندین نفر از آنها، در زمان‌های مختلف، وابسته به دانشگاه نانسی بوده‌اند.

یکی از افسانه‌ها درباره‌ی نام بورباکی آن است که در حدود سالهای 1927 تا 1932 برای دانشجویان سال اول اکول نرمال سوپریور (که اغلب ریاضیدان‌های فرانسوی پرورش یافته‌ی آنجا هستند) سالی یکبار سخنرانی برگزار می‌شد که سخنران آن مهمان سرشناسی به نام نیکلای بورباکی بود؛ این مهمان در واقع کسی نبود جز بازیگری آماتور که به هیئت یک ریش سفید عظیم الشأن تغییر قیافه می‌داد و سخنرانی او یک نوع دو پهلو سخن گفتن استادانه در باب ریاضیات بود.

طرح زیر نیکلای بورباکی را به گونه طنزآلودی در قالب این گروه پر جنب و جوش از ریاضیدان‌های فرانسوی نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد که بورباکی در هر مقطع زمانی بین 10 تا 20 عضو داشته باشد. هر نوع شباهت میان اعضای اصلی و افراد زیر کاملاً غیر عمدی و تصادفی است.